Vídeos

domingo, 29 de julho de 2012

Resiliencia en Castelao


A extensión do uso do termo resiliencia nas ciencias sociais, nas que entrou a través da psicoloxía provinte da física, e que nos fala da capacidade de repoñerse fronte unha grave perturbación, tróuxonos a actualidade a Castelao, sobre todo a raíz da súa consagración da aplicación aos pobos no cumio da ONU Río+20.
O primeiro que nos fixo pensar en Castelao foi o uso que se fai a miúdo da metáfora de orixe oriental referida ao xunco para explicar o concepto. O feito de que se emprega profusamente esta figura nos manuais de “autoaxuda” provocou reticencias académicas iniciais: non vaia ser que se descatalogue o estatus diferenciado que xustifica o propio soldo. Mais ao fin as xunqueiras entran na universidade como de xeito menos metafórico aconteceu nas beiras do Lérez co campus de Pontevedra.
Esta imaxe serve para ilustrar a súa obra teórica, o Sempre en Galiza: “Teño máis fe nos xuncos —dobrados pola enxurrada, pero firmes, coas raíces na terra— que os albres que arrastou a corrente, porque cando as augas volvan ao seu canle natural, o xuncal revivirá, póndose en pé”. Mais tamén é unha idea sobre a que se espalla na súa obra literaria, artística e mesmo na súa correspondencia. Lembremos o que lle di a Marcial Fernández en carta do 30 de xaneiro de 1945: “En xeral convén preparar o ánimo en toda caste de eventualidades, sen que endexamáis sexamos doutrinarios, pois un xunco é máis firme que un poste de telégrafo; pero aínda non chegou o intre de ceder en nada. Temos tempo dabondo para tomar decisións últimas, e cicais non sexamos nós quén ceda, senón eles, os que se empeñan en desobedecer o logos do noso tempo. En fin; somos galegos por riba de toda discipriña que non xurda de nós mesmos”.
Resiliencia (do verbo latino resilio, resilire: «saltar cara atrás, rebotar») ten varios significados segundo o contexto: En enxeñería, a resiliencia é unha magnitude que cuantifica a cantidade de enerxía por unidade de volume que almacena un material ao deformarse elasticamente debido a unha tensión aplicada; en ecoloxía, a resiliencia é a capacidade das comunidades de soportar perturbacións; en psicoloxía, a resiliencia é a capacidade das persoas ou grupos de sobreporse á dor emocional para continuar coa súa vida; en dereito, a resiliencia xurídica é a capacidade das persoas, dentro do marco xeral dos dereitos humanos, de recuperar o seu estado orixinal de liberdade, igualdade, inocencia, etc. logo de ser sometido ás accións de forza do Estado.
O proceso de resiliencia soe asociarse as seguintes fases: O equilibrio que enfronta á tensión,
o compromiso e o desafío, a superación, a significación e valoración, a positividade de si mesmo, a responsabilización e finalmente a creatividade. Non imos aquí a profundar en como Castelao concibe cada unha destas etapas no caso do pobo galego, mais si que como isto sen engarza coa súa concepción da historia na liña das teses de Walter Benjamin. Isto é, rexeitamento da visión socialdemócrata desta como progreso e a súa denuncia como unha concepción aliada dos dominantes e, sobre todo, desmobilizadora dos dominados.
Mais non se trata só de nadar a contracorrente, senón, fundamentalmente, de lograr quedarse no sitio até ter ocasión de erguerse de novo. Iso si, a idea de resiliencia presenta en Castelao ese xeito de mudar e adaptarse imaxinativamente ás novas situacións para conseguir este obxectivo. Critica esa concepción tan perversa de esquecer o pasado e deixarse levar cara un futuro glorioso que se desencadeará por si só, sen praxe humana que o provoque: “Eles foron os supersticiosos do progreso. Adoraban o misterio da electricidade no miragre do arco voltaico, creían que a cultura viña polos aramios, ollaban nas máquinas a salvación do mundo...”. E criticaba esa visión porque ademais fai que o inimigo poida pillar ao pobo descoidado. Esa idea da ollada ao pasado para esculcar as sinais que nos permitan estar alerta no presente, esa concepción tan Benjaminiana de estar a espreita, de lembrar os trucos dos adversarios repetidos unha e outra vez ao longo do tempo.
O caso é que o pobo galego por moito que emigrara e recibira capas de etnias diferentes non deixou de seguir estando no mesmo lugar, á beira doutros que unha e outra vez trataron de sometelo até que, finalmente, o conseguiron. Non hai unha rotura biolóxica na especie humana que leve a pensar que van cesar nas súas pretensións de dominación e retirar a súa influencia sobre nós. Si existen logros culturais que tratan de poñer límites as súas ansias desde a perspectiva do recoñecemento dos dominados como iguais. Referímonos, por exemplo, ao concepto de nación. Isto é, a idea de que ao longo da pel do planeta as diferentes colectividades humanas teñen o mesmo status e non hai unhas superiores e outras inferiores que deban ser tuteladas polos máis capaces.
Non sempre existiu a nación pois, até a revolución burguesa, as relacións de conquista e a concepción de que titularidade da propiedade dun Estado se adquiría por ese medio e se transmitía de pais a fillos non daba cabida a ese concepto, e con el, a idea de democracia. Ambos os dous termos fóronse abrindo paso collidos da man. Con todo, o seu nacemento é moi recente, e tardará en asentarse. Tres séculos non son nada para o xénero humano. Mais a idea de resiliencia permite en Castelao e no nacionalismo en xeral remexer nos sedimentos obxectivos que constitúen o corpo do pobo que agora viste o traxe nacional e remontarse até o comezo da humanidade, ou máis exactamente até a orixe da dominación. Neste debate hai quen lle gustaría arrincarnos polo pé e botarnos polo sumidoiro da historia e para iso lle estorban as raíces. Mais Castelao insiste nos límites da plasticidade fronte a aqueles que sosteñen a infinita maleabilidade a vontade do vencedor.
É Castelao primordialista?. Poderíamos conceptualizalo segundo as categorías das ciencias políticas actuais a respecto desta corrente?. Non é esa a cuestión. Moito menos imos demorar en desmontar a súa adscrición unívoca ao concepto de Stalin, esquecendo a súa teoría do plebiscito de sangue co que entronca con Renan, a quen cita expresamente. Se nos demoraramos nas súas achegas que anticipan aos posmodernos e a un Benedict Anderson e veríamos o difícil que resultaría reducilo aos termos gastronómicos nos que se debate a teoría do nacionalismo actual.
A nación, ese invento, ese produto da imaxinación, existe. Pode que non sempre existise porque non se era quen de pensalo polas relacións sociais e materiais que se tiña, mais agora que o é, cobra plena existencia obxectiva. Claro que é un produto humano, mais un angazo non é subxectivo polo feito de que fose inventado nun determinado momento por alguén. Claro que lle hai que botar imaxinación porque non hai un trazo físico que separe unha nación doutra. Mais unha nación non é un capricho arbitrario dunha “intelligentsia”. Hai nación onde hai resiliencia popular. A nación non se crea ex-nihilo. A nación non se impón pola forza dun individuo. A nación é o xeito de erguerse un xunco no contexto actual e onde non hai xunco non hai nación. Aqueles que renuncian a levantar cabeza, senón que prefiren quedar “latentes”, a ficar ocultos no lodo, quixeran afirmar que hai outros xeitos de manter a dignidade que non pase por chamar as cousas polo seu nome. Pensan que polo feito de retirarlle a Galiza o seu carácter de nación facilítase o seu acomodo baixo as alas dalgún invasor. E isto non é unha exclusiva dos de dereita senón que hai quen opta pola esquerda allea, por aquilo de que tranquiliza máis a conciencia a promesa que a traizón vai ser recompensada por un reparto máis equitativo do botín polo espolio ao propio país. Mais a verdade é que, para Castelao, Galiza non pode ser outra cousa que unha nación. E iso fai que xa nada sexa igual.
Saberse nación esixe responsabilizarse do propio ser. Un quixera ser outra cousa. A vontade é o que ten. Ninguén quer ser oprimido. A intensidade con que algún galego pretende ser español contrasta co relaxamento con que se toma isto en Madrid (compárense as bandeiras nos balcóns nun e noutro lugar). Mais é indicativo precisamente da dificultade do galego de conseguilo.
Un non elixe onde nace, pero si ten na súa man asumilo. Iso si o podemos escoller, é mais, estamos na obriga de facelo: optar entre traizoar ou non o que somos. Gustaríanos crer que depende exclusivamente da nosa vontade ser outra cousa. Mais un xunco non se fai nenúfar só polo feito de que se desprenda do chan.
No Alba de Gloria de Castelao atopamos quizais a reflexión máis profunda sobre a resiliencia. Dá conta de determinadas personalidades nas que se condensou o xeito de destilarse unha Terra para producir un espírito senlleiro, describíndonos unha Santa Compaña que nos lembra os “revivals” de moitos pobos derrotados, desde o mesías dos xudeus até o sebastianismo portugués, pasando polas lendas dos indíxenas americanos. Mais -sobre todo na edición de A Nosa Terra do 48- fai unha chamada de atención sobre a distinción entre historia e tradición ao fixar a súa mirada no pobo anónimo protagonista desta última: “vemos xurdir do humus da terra-nai, saturada de cinzas humáns, unha moitedume infinida de luciñas, que son os seres innominados que ninguén recorda xa, e que, xuntos, compoñen o substractum insobornable da nosa Patria. Esas ánimas sen nome son as que crearon o idioma, a cultura, as artes, os usos e costumes, o feito diferencial de Galiza.” Remata a Alba de Gloria en Bóveda, quen “non perteñece á hestoria, senón á tradición”. Con Bóveda dáse o salto do anonimato ao nome propio sen facer ningunha concesión aos que escriben a historia, aos vencedores, senón que, pola contra, ficando plenamente fixado na tradición do pobo. Fundindo a Castelao con W. Benjamin podemos dicir que está por unha banda a tradición dos vencidos e pola outra a historia dos vencedores. E con Bóveda queda perfectamente fixada a fronteira que delimita ambas ribeiras.
Bóveda puido escoller ser outra cousa para facer durar o seu corpo un pouco máis e optou por seguir a ser quen era e con iso encarnar a resiliencia que o conecta coa autenticidade, coa verdade. Porque no fondo iso é do que se trata. Diante destas situacións un quixera facerse relativista, subxectivista, voluntarista e, en definitiva, escéptico, coma o Francisco Sánchez que vén de sufrir un atentado en Tui como mostra da ignorancia triunfante sobre o propio. Francisco Sánchez, o que non quixo correr a sorte dun Giordano Bruno na fogueira. Bóveda seguramente tamén estivo tentado en afirmar: a verdade non existe, sálvese quen poida!. Mais, que responsabilidade!. Como vivir co peso da culpa de saberse cómplice dun mundo no que se administra a mentira a arbitrio do máis forte?.
E para concluír, permítaseme que copie literalmente a Hannah Arendt para sinalar o obxectivo final deste artigo, a respecto de como a resiliencia sitúa o marco de actuación política pois eu non sería quen de facelo mellor: “o que pretendía mostrar aquí é que toda esa esfera, a pesar da súa grandeza, é limitada - que non envolve a totalidade da existencia do home e do mundo. É limitada por cousas que os homes non poden mudar a vontade. E é apenas respectando os seus propios limites que ese dominio, en que somos libres de actuar e de transformar, pode permanecer intacto, conservar a súa integridade e manter as súas promesas. Conceptualmente, podemos chamar verdade a aquilo que non podemos mudar; metaforicamente, ela é o solo sobre o cal nos mantemos e o ceo que se estende por cima de nós”.

* [Este artigo foi publicado resumido no xornal en papel SERMOS GALIZA, 20/07/2012]