Roteiro Amoroso de Castelao na Estrada

Ao xeito dos salmóns do Ulla, a estirpe de Castelao descendeu polo río até Rianxo para logo volver remontar o curso até A Estrada na que veu casar Daniel impulsado polo amor que despertara nel a filla dun avogado Estradense, Camilo Pereira Freijenedo.

Castelao terá unha intensa relación con esta bisbarra. As súas estadías, na pensión de Mato, veñen dos tempos en que lle fai as beiras a Virxinia. Logo do seu casamento no 1912 acudirá intermitentemente a este municipio a pasar longas temporadas. Aquí nacerá dous anos despois ao seu malfadado fillo Alfonso Xesús de Braga e, traspasando o ámbito familiar até a perspectiva política compre lembrar que foi na praza principal estradense na que deu o seu último mitin e, seguramente, nesta comarca, concretamente no concello de Forcarei, tería celebrado o seu primeiro, na campaña electoral coas Irmandades da Fala a prol da candidatura de Losada Diéguez no 1918.

O fogar dos Pereira está moi politizado e podemos subliñar nel o seu patriarca, Don Camilo, quen fora Deputado Provincial do Partido Liberal na restauración, até os primos de Virxinia entre os que atopamos militantes do PG e mesmo un Concelleiro nacionalista na república, pasando polo cuñado Alfredo Pérez Viondi, quen fora o último en retar ao Marqués de Riestra nunhas eleccións antes do golpe primoriverista. Constatamos pois un ambiente plural e inclinado cara a “cousa pública”. Se tivéramos que fixar o abano ideolóxico da parentela teríamos que situar nun extremo a Castelao e noutro a Angel Pereira Renda, irmá de Virxinia, quen no 36 terá un papel destacado na coordinación do golpe de franquista ao dispoñer dunha radio coa que poder burlar o control que mantiña o Goberno Civil das liñas telefónicas. Se queremos estender máis os vencellos poderíamos chegar até Manuel Guillán Abalo, cuñado do Comandante Angel Pereira, e que será un dos seis paseados na noite do 9 de decembro de 1936 a un quilómetro da Vila.

Por iso non é de estrañar a pegada que deixou A Estrada e a súa contorna en Daniel. Na súa vida, e no seu pensamento. Así, seguramente tería nel impacto a experiencia de como a loita agraria desembocou no primeiro confronto electoral que librará o nacionalismo da man das Irmandades da Fala e como ese proxecto foi abortado polo caciquismo -nada menos que do Marqués de Riestra- que aferrollaba a un Concello que sendo no 1900 o de maior número de habitantes da provincia (maior que Vigo e Pontevedra), por confiarse no feito de ter parido a tan grande saga caciquil, foi esmorecendo até ficar fóra dos polos de desenvolvemento.

Mais será a paisaxe estradense a que máis claro testemuño nos deixa da influencia na súa obra artística ao figurar de fondo de moitos dos seus deseños. Aínda que non debemos descartar o potencial que este feito ten para esclarecer tamén algún dos seus relatos. Mesmo como nesa fusión de texto e debuxo que el nos presenta, algunha peza como “A Marquesiña”, na que podemos recoñecer na ilustración á fonte do pazo de Oca, ou “El último hidalgo de gotera”, publicado en Madrid, anticipo en xermolos do que serán as súas “Cousas”. Neste retrato da fidalguía en extinción topamos como xoga no seu deseño coa Torre medieval e o Pazo de Guimarei en diferentes planos, fixando estratos nos que desde os Irmandiños até a actualidade, pasando polo pequeno esplendor dos pazos da ilustración, unha clase parasitaria é relegada e disolta no esquecemento, como as ruínas que son comidas polas edras.

Guimarei e Ouzande, dúas parroquias limítrofes coa vila, serán destino preferente das súas andainas fuxindo do balbordo cara un entorno natural e patrimonial co que se sentirá confortado. Cara Ouzande xa ía da man de Virxinia cando eran mozos pois era posíbel ficar baixo a supervisión dos tíos da rapaza que velaban pola súa virtude desde o tellado da súa casa da rúa que logo levaría o nome do devandito Pérez Viondi. Mais até aquí tamén o acompañou seu sogro, con quen atopou nunha desas percorridos unha estela galaico-romana – reciclada como poste dunha cancela- e que logo doaría ao Museo de Pontevedra no que se atopa hoxe. A estela e os cruceiros foron obxecto dos seus deseños, mais será a igrexa románica co seu Agnus Dei e abundantes canzorros a quen lle dedicará maior atención na súa obra, mesmo figurando nun dos seus óleos. Esta impresionante igrexa do século XII é un dos fitos do abundante románico estradense e seguramente as curiosas pegadas antropomórficas ou animais labradas en pedra polos canteiros medievais foron fonte de inspiración e alimento do seu estilo xenuíno máis co interese posto en conectar coa tradición galega de arte popular.

Guimarei, tamén a un quilómetro do centro urbano, contén elementos singulares que despertaron o interese do caricaturista para representar o mundo foral ou o relixioso que pretendía servir de escenario dalgunha das súas enxeñosas viñetas. A Torre do século XII, co seu peculiar teito de pedra, e a súa figura irregular pola desfeita do tempo e por algún derrube parcial, así como o pazo en ruínas que se atopa á súa beira, este xa do século XVIII son habituais secundarios das súas estampas (Por exemplo no albume “Nós” na de “Dous vellos amigos os foros e as oblatas”), aínda que tamén atopamos algunha aguada na que ocupan en solitario todo o protagonismo como naquela que publicou no 1924 co lema “as casas dos señores van ás mans dos labradores”. E por suposto, outros referentes do patrimonio artístico da parroquia serán retratados como é as curiosas escadas da igrexa ou o cruceiro.

E polo camiño da vila, pasando polas outras parroquias limítrofes de Lagartóns e Callobre, máis cruceiros e, sobre todo, a ponte vella sobre o rio Liñares entre as devanditas parroquias. Máis afastado, na parroquia estrema de Oca, o seu impresionante Pazo do cal curiosamente recolle só recantos peculiares, e xa nas aforas da demarcación municipal: o Candán e Acibeiro nos seu lapis e, sobre todo, o Pico Sacro, que ademais de presidir o Val de Ulla noutro dos seus debuxos, resoa no testemuño do escritor Manuel García Barros dá viaxe ao seu cumio, no que Castelao, xunto co autor dos “Contiños da Terra” e o director de “El Emigrado” aparecen nunha coñecida fotografía de Pedro Brey. 

Publicado en Sermos Galiza nº 21.

Eric Hobsbawm, un adeus desde o nacionalismo

Quizais a dilatada e rica traxectoria de Hobsbawm permitirá valorar -como procede nestes casos- a unha persoa recentemente falecida, fixándose naqueles aspectos positivos que cada quen queira atopar. Así vimos subliñar as súas achegas ao novo laborismo que desembocaría en Toni Blair ou tamén as súas críticas a este pola guerra de Iraq apesares de concederlle unha das máis altas distincións da Grande Bretaña. Efectivamente, temos onde escoller nas distintas etapas da súa longa vida e obra para participar nas honras fúnebres do xeito máis decoroso. Poderíamos quedarnos coa súa aposta por un modelo de historia social que mantén a frescura do marxismo máis xenuíno que nos desentraña moitos procesos complexos fronte a uns neohistoriadores que reparan nas frangullas e se disolven nas estatísticas para ocultar a autonomía da loita política e a clarificación do seu papel nos cambios sociais. Historiadores para os que a revolución francesa non existiu senón que só asistimos a un mero cambio no concepto de propiedade da terra que é anterior á posta en marcha da guillotina. Tamén temos oportunidade de apreciar a súa achegan en obras como “Rebeldes primitivos” a poñer sobre a mesa esas sociedades sen historia, uns grupos en liorta que non encaixan no mecanicismo vulgar marxista que admite unha soa liña de evolución e progreso. Mais sobre todo faríamos fincapé na súa militancia. Ese leninismo científico de tratar de socializar os coñecementos como instrumento de intervención no mundo. Hobsbawm non escribía só para ser lido e entendido polos seus colegas de profesión para gañar a súa aprobación e aplauso, potenciando a súa carreira académica. É un exemplo de autor útil ao servizo da autocomprensión dos movementos sociais e políticos do noso tempo. Mais non sería honesto intelectualmente dar por mortas as polémicas que abriu e despachar ritualmente unha figura da súa relevancia para o debate teórico actual sen indicar algunhas discrepancias de bulto: A posición de Hobsbawm a respecto do nacionalismo.

Pode resultar de mal gosto debater con alguén que vén de morrer, mais é obvio que aínda que estivera vivo non ía ler e contestar estas páxinas, e, sobre todo non ía dar entidade ao que un nacionalista puidera dicir pois -como indica na obra a que nos imos referir- un nacionalista non está autorizado para abordar esta materia que debe quedar en mans de profesionais da historia. Parece que esta prevención é bastante habitual entre os teóricos deste tema pois xa o topamos no adro do libro de Kedourie e sobre todo na práctica universitaria sectaria e excluínte coa que se enfronta esta cuestión. Que pensaría Hobsbawm se lle dixeran que a súa profunda obra sobre o comunismo quedaba descartada por ser escrita por un comunista?. Ou que debemos desprezar “O segundo sexo” por ser dunha autora feminista?. A que se debe esta mala conciencia?.

Seguramente o marxismo con que acomete outras temáticas ten que pasarlle factura ao suspender intermitentemente a aplicación desta metodoloxía segundo lle convén co fin de acadar as teses que pretende soster. É mais, nesta cuestión é bastante discutíbel a etiquetaxe de esquerdas co que se arrumba a este autor xunto con Benedict Anderson como “construtivistas” e se enfronta cos “primordialistas” e “perennialistas” que se lles imputa ser de dereitas. É discutíbel isto polo antinacionalismo que destila os seus textos nun momento histórico no que precisamente non hai nada máis de esquerdas que ser nacionalista a pesares do seu anuncio do declive do Estado-Nación e do mesmo nacionalismo equiparándose coa curuxa de Hegel que levanta o voo cando remata o día. É de supoñer que encaixaría mal no seu modelo teórico e nas súa afinidades emocionais o que está acontecendo na Escocia e no Quebec.

A esquerda ten que ver coa toma de partido a prol dos oprimidos e a favor da superación das relacións de dominación cara unha sociedade máis xusta e igualitaria, e é obvio que en moitas dimensións da súa vida ese foi o perfil de Hobsbawm. Mais cantos de esquerda na cuestión de clase esquecen ese posicionamento noutros ámbitos como é o de xénero?. Debemos estender a súa clasificación a todos os campos independentemente da súa posición ou denunciar a incoherencia?.

O problema non é que Hobsbawm sexa construtivista, pois tamén o é Benedict Anderson e del non tiramos as mesmas conclusións. Non dixo Simone de Beauvoir “non se nace muller, chégase a selo” mais non por iso a deixamos de situar á esquerda. Hobsbawm deserta ao noso xuízo da esquerda porque na súa denuncia do carácter inventado das nacións o autor do libro “Nacións e nacionalismo desde 1780” administra a súa erudición para fixar exemplos discrecionais que o conducen a conformar un concepto de nación e de nacionalismo borroso – ou nebuloso segundo a súa terminoloxía- que se presta a asociacións interesadas para construír unha narrativa lexitimadora dos seus preconceitos e a desautorización do dereito de autodeterminación. Mais abonda con confrontalo coa consecuencia dos seus presupostos para que el mesmo se decate -resituandose na esquerda que nunca debeu abandonar- que “as posibilidades de que unha soa autoridade global desempeñe unha función política e militar eficaz son igual a cero”.

O nacionalismo ten moito que agradecerlle pois hoxe as súas documentadas críticas son esenciais para o desenvolvemento desta teoría emancipadora. Que ninguén cometa o erro de tomar esta esquemática e simplista discrepancia como unha recomendación para non léelo. É todo o contrario. E quizais con iso, ao fin, cumprimos co que procede nestes casos de renderlle homenaxe agradecéndolle que lle tivera prestado atención a este movemento político que a pesares dos seus vaticinios segue máis vivo e activo que nunca.