A esquerda está na rúa facendo fronte
á maior acometida dereitista en décadas, un asalto a dereitos
sociais que se crían incuestionábeis así como servizos públicos
que se pensaban solidamente consolidados. É momento de loita, mais
tamén de análise. A teoría debe acompañar a práctica para
autocomprender a acción e reacción social na que nos movemos. E o
debate produtivo implica ser audaces, achegar voces diversas e
contrastar experiencias distintas. Escoitar un amplo repertorio de
respostas que nos axuden a explicar o que acontece. Mais tamén
suscitar preguntas que non nos tiñamos proposto. É o encontro con
enfoques diferentes o que nos dá que pensar. E aínda que non
coincidamos cos interlocutores nas solucións que presentan, si que
tomamos conciencia de problemas dos que non nos decataramos.
Ese é o espírito co que se achega
estas reflexións sobre autodeterminación, pobo e socialismo desde
un punto de partida nacionalista e comunista, mais no contexto dun
país sen Estado, e xa que logo, pode chamar a atención a especial
fame de soberanía. Trataremos de ser útiles para profundar nas
interrogantes aínda que se discrepe nas conclusións.
Porqué a autodeterminación non é suficiente?
A esquerda, por definición, está a
prol do dereito de autodeterminación dos pobos. Forma parte da súa
sinal de identidade e así o exhibe nas ocasións. Mais non toda a
esquerda é nacionalista. Hai quen considera que para adscribirse á
esquerda abonda con avogar nominalmente pola emancipación dunha
clase universal, homoxénea e abstracta á que din pertencer. E así
xa se poden desentender do patriotismo como algo subsidiario e
residual deste ideario. Así, cando enumeran o dereito de
autodeterminación entre outros moitos que citan ritualmente, non se
dan por aludidos se obstaculizan a súa posta en práctica. As veces,
mesmo pasan a ofensiva arremetendo contra o nacionalismo porque din
que apaga o conflito de clase recorrendo aquel vello comodín da
“contradición principal” que serviu historicamente para
xustificar de o inxustificábel por si mesmo.
Esa esquerda antinacionalista é a
mesma que renuncia a facer políticas de esquerda coa coartada de que
o país carecía de soberanía para levalas a cabo e, xa que logo,
fai políticas de dereita. É a mesma que deixa en suspenso a
lealdade á propia comunidade ou abraza directamente a traizón, en
calquera caso inhíbese da concienciación a prol de fomentar a
confianza do pobo en valerse por si mesmo, en quererse, en acreditar
nas súas propias forzas.
Por se iso fose pouco, para desculpar a
súa deserción dedícase a teorizar sobre a adscrición do
nacionalismo ao campo da dereita, regalándolle esta ideoloxía ao
inimigo, o cal, por certo, non amosa ningún interese en apreciar o
agasallo. Mesmo tratou de identificarse o nacionalismo co fascismo co
fin de escorrentar as forzas progresistas de abandeirar a defensa da
nación.
O certo é que non hai nada máis alleo
á dereita e o fascismo que o nacionalismo. Foi, precisamente, a
destrución do Estado-Nación unha teima dos panmovementos
nazi-fascistas que atopaban na raza ou noutras formas de identidade
como a civilización occidental, a hispanidade, a cristiandade,
etc... o xeito de expandirse alén das restrinxidas fronteiras do
Estado-Nación. Nunca foi máis evidente como na actualidade que a
dereita se caracteriza por traizoar os intereses nacionais ao servizo
do capital especulativo transnacional.
Precisamente a esquerda naceu para
responder a unha burguesía que ocultaba as desigualdades entre
colectivos na exaltación dunha universal liberdade individual
abstracta, da cal ficaban fóra aquelas categorías invisibilizadas
que non se correspondían coa identidade dominante (xéneros, clases
ou nacións sometidas). A ninguén se lle ocorre falar dun feminismo
ou dun comunismo de dereitas, mais inventouse a idea do nacionalismo
de dereitas para poder combatelo sen perder o propio pedigree. Con
este fin fabularon sobre o carácter egoísta e regresivo do
nacionalismo. Egoísta para quen é solidario coa liberación de
todas as nacións menos a súa, deslocalizando así a súa práctica
cara un lugar remoto no que esta non ten incidencia ao mesmo tempo
que se sitúa no propio país na superioridade moral do altruísta
mentres se abstén de intervir no seu favor ou mesmo colabora cos
invasores. É regresivo para quen está a prol dun progreso ao final
do cal non haxa nacións, toda a terra sexa uniforme e plana.
O nacionalismo é unha conquista da
humanidade: asumir a diversidade, respectar o dereito a decidir de
cada pobo, recoñecer o insubstituíbel punto de vista que achega
cada nación. Até que aparece o nacionalismo en escena é impensábel
un mundo no que as diferentes comunidades teñan o mesmo status
independentemente do seu tamaño e poder e que ninguén ten dereito a
inxerirse nos seus asuntos internos, mais, sobre todo, o nacionalismo
é a ideoloxía que se arrepón a unha visión capitalista do
universo como un un espazo-tempo baleiro e uniforme no que todos os
obxectos son intercambiábeis, e xa que logo, substituíbeis por
diñeiro.
Por iso aceptar retoricamente a
autodeterminación non é suficiente, sobre todo si se reduce esta a
defensa de que logren a independencia aqueles que non a teñan.
Cantos países formalmente independentes con gobernos que dimiten do
seu nacionalismo están intervidos e xestionados desde o exterior?.
Quizais agora a esquerda se bote as mans a cabeza ao contemplar a
escasa marxe de manobra, mais haberá que xulgar que grao de
complicidade teñen neste proceso os que renegaron e incluso atacaron
ao nacionalismo. Como van agora achegarse a un pobo aterrorizado
polos mensaxes que lle insisten na súa incapacidade para valerse por
si mesmo, no inferno que suporía deixar de ser monitorizados desde
fóra?.
Por enriba, hai quen inxenuamente
considera que destruíndo o Estado-Nación xa non importaría ser
gobernado por alleos pois os estranxeiros deixarían de actuar en
función de intereses nacionais. Certo que non reparten o botín
equitativamente entre os habitantes dos seus países. As veces mesmo
colocan ao fronte de organismos supranacionais a individuos dos pobos
expoliados. Mais o caso é que cando se peta á porta do propio
Estado para reclamar xustiza atópa un co letreiro de pechado por
defunción e trasladan a demanda a unha estratosfera difusa. Hai
interese en borrar o rastro do diñeiro. En eliminar calquera posible
imputación. Mesmo se chega ao extremo de bombardear e invadir países
e ninguén sabe o Estado que o fixo, cando se pregunta remítennos a
unha etérea “comunidade internacional” como culpábel. Mais,
polo de agora, sobre o terreno, na realidade, as nacións existen, e
non é o mesmo vivir nunha que noutra. Se queren tapar iso será para
ocultar os intereses particulares que sosteñen, algo dificilmente
defendíbel publicamente.
A dereita benefícialle esta situación
para poder aplicar as súas receitas coa excusa de que non pode facer
outra cousa. Que están amarrados de pés e mans, que non teñen
outra opción. Axitan o medo ao illamento e explotan a fusión
mística co universo fronte a un nacionalismo que é presentado como
un monstro irracional e codicioso. E ben que lles vai con ese
discurso. O que se entende menos é que haxa esquerda subida a ese
carro.
Do mesmo xeito que unha muller
antifeminista ou un obreiro anticomunista non se fía do seu xénero
ou na súa clase para autogobernarse, un pobo inoculado no
antinacionalismo é susceptíbel de asumir con resignación a
indignidade de ser dirixido por potencias alleas coas consecuencias
sociais e políticas que isto ten.
Porque o pobo é necesario?
Non só se fantasea cun planeta sen
nacións senón que tamén se alimenta a ficción dun pobo sen clases
sociais. Ambas as dúas ideas fomentan o imaxinario dun mundo sen
política. Ideario dos que acreditan nos “tecnócratas” para
resolver os problemas sociais, e que consideran que a causa das
desfeitas foi ter posto en mans de diletantes a “cousa pública”.
Neste contexto hai certa esquerda que
dispara contra os chamados partidos “tradicionais” e mesmo
sindicatos “tradicionais”. Emprégase esa terminoloxía para dar
pé a anunciar o advento de partidos “novos” ou sindicatos
“novos”, cando non simplemente se avoga pola liquidación de
calquera tipo de estrutura que se denomina “vertical”. O certo é
que estas innovacións carecen de calquera novidade. Mais o desprezo
polo vello permítelles apoiarse na ignorancia do pasado. A pouco que
se coñeza un mínimo de literatura sobre o movemento obreiro ou
historia das loitas sociais descubrirase que os posmarxistas
realmente son premarxistas. E mira que se cometeron erros dos que
cómpre aprender como para permitirse o luxo de volver a bater na
mesma pedra por negarse a lembrar os camiños percorridos.
Erros na práctica, mais tamén na
teoría. Ningún marxista pode considerarse como tal senón é quen
de detectar ditos erros e botarllos en cara ao propio Karl Marx.
Quizais el non tivera culpa das lecturas que se fixeron da súa obra
mais as súas profecías sobre un paraíso sen clases sociais (isto
é, sen política) levaron a que houbo quen quixo queimar etapas para
alcanzalo suprimindo calquera pluralismo.
Ambos os dous xeitos de “superar”
os partidos e sindicatos, pola disolución e atomización
individualista ou pola doutrina do partido e sindicato único,
conducen ao mesmo obxectivo: converter o pobo en masa, en definitiva,
destruír ao pobo.
Porque un pobo non é unha ringleira
homoxénea de individuos feitos en serie. Un pobo é unha sociedade
articulada, dinámica e susceptíbel de asumirse como suxeito
colectivo en base a obxectivos comúns. Claro que fai falla unidade,
para iso está a política, para tratar de conformar bloques amplos
que permitan aos pobos avanzar nas súas conquistas. Porén, a
unidade non se constrúe pola negación do pluralismo e tampouco se
logrará se cada quen quer salvagardar a súa identidade particular
buscando o que o diferenza para imposibilitar os acordos. É neste
proceso no que a esquerda terá que educarse para a unidade, e así,
estará a producir pobo onde antes non había apenas xente, masa,
fragmentación...
Non se pode prescindir do pobo, el ten
que ser o protagonista da súa emancipación, agora ben unha asemblea
que impón as súas resolucións non son o pobo, por moito que esa
convocatoria fose aberta e masiva. Pode converterse nunha tiranía se
atendemos a definición desta que fai Hanna Arendt ao entendela como
un réxime no que o poder non da conta dos seus actos. Unha estrutura
estábel é quen de responsabilizarse de executar o que se decide e
explicar os incumprimentos. Ser interlocutor, ter palabra, asumir
compromisos, pagar o que se debe. Mais o proceso de decisión debe
pasar en calquera caso por propoñer á sociedade, polos máximos
canles de participación posíbeis, as propias iniciativas para
responder as demandas reais que nos chegan desa mesma comunidade.
Isto é, radicalizar a democracia. Mais debemos negarnos a
subministrar placebos ou facer circos nos que montemos un paripé
co fin de dar a impresión de que é xente quen manda para logo facer
o nós o que nos pete. Ese timo mais cedo ou tarde remata
descubríndose. É preferíbel ser honesto e recoñecer as
limitacións que se teñen, facer o que se poida, e sobre todo,
responsabilizarse do que se fai.
No proceso dinámico entre
organizacións e sociedade é no que se forxa pobo. A
burocratización, a institucionalización e todas esas eivas que
teñen os partidos políticos non se corrixiren con promover a súa
disolución. Quen esté instalado nesas posicións non pode obviar
que esas mensaxes só erosionan aos partidos de esquerda. As
organizacións da dereita son inmunes a ese discurso e nin sequera a
corrupción lle pasa factura. Senón somo quen de ir alén crítica
destrutiva a dereita poderá perpetuarse nos gobernos apesares de non
ter ningún mérito para facelo, só pola incapacidade da esquerda de
presentar fórmulas que sexan quen de substituílos a ollos do pobo.
Fórmulas que en calquera caso pasan -inevitabelmente- pola
existencia de partidos políticos. Partidos que expresen a
diversidade do pobo mais que cumpran unha mínima condición: ser
soberanos, non sucursais de intereses foráneos.
Os partidos de clase non deberían
aceptar ser subsumidos na disolución do pobo en masa, alguén ten
que manter a representación da clase, non se pode ser cego a súa
existencia. Agora ben, isto é compatíbel con acatar que “quen
máis ordena” é o pobo, e non todo o pobo colle na clase, de
feito, nin siquera toda a clase ten conciencia de tal e proxecta
formas de expresión complexas e dinámicas. Isto implica que estas
organización renuncien aos seus obxectivos particulares, ao
socialismo?.
Porque o socialismo é posíbel?
Abondaría responder: “porque o
capitalismo é imposíbel”. Mais sería tanto como crer nun karma,
nunha xustiza natural ou divina universal que regularse por si só o
mundo e que puxese as cousas no seu sitio unha vez que se amosa o
irracional, suicida e destrutivo que é o actual sistema imperante.
Claro que outro mundo é posíbel, mais non por iso deixará de
existir este senón somos quen de cambialo. Espontaneamente non se
mudará por si so. É preciso organizarse e loitar pola súa
transformación. Mais temos clara cal é a alternativa ao
capitalismo?. Basta con dicirse anticapitalista?.
Non debemos esquecer nunca que o
fascismo se presentou en sociedade tamén como anticapitalista. Ese
medo a chamarse socialista ou comunista, mesmo anarquista non
contribúe a construír unha alternativa a partir do recoñecemento
do pluralismo. Certo que o inimigo invoca a todos os fantasmas do
pasado para criminalizar esas ideoloxías, e sobre todo, para
identificalas co totalitarismo. A dereita di: “Queredes
democracia?. Pois tendes que apandar co mercado”. O problema é
cando desde a esquerda se interioriza que para que che consideren
demócrata debes renegar do socialismo. Mesmo hai quen para facer
méritos se apunta ao anticomunismo máis exacerbado.
A esquerda terá que pagar por erros
cometidos no pasado. A dereita -en moitos casos filla dos réximes
autoritarios- non ten esa peaxe. Sen embargo hai que estar dispostos
a asumir o custe de todas as experiencias que se trataron de
implementar para sacar leccións útiles para o presente. Por
exemplo, avaliar como o desprezo cara o que no seu día se chamaron
“democracias burguesas” e as súas “liberdades formais” co
tempo se pagou caro e algúns que apelaban á destrución deste
réxime parlamentar non tardou en reclamar a súa restauración.
Esa historia de encontros e
desencontros entre esquerda e democracia non se resolve con facer o
camiño de volta do “socialismo utópico ao socialismo científico”,
ou sexa, diante dos fracasos optar por refuxiarse no “utópico”.
Pois non se trata de proporcionarlle ao pobo desafogos momentáneos
ou sublimacións poéticas das súas queixas contra o capitalismo.
Haberá que propoñerse repetir a Lenin, mais desta volta facelo
mellor. Xa sabemos que non podemos prescindir da democracia.
Así pois, na seguranza nas propias
conviccións, cómpre baixar ao campo de batalla, asumindo que
estamos diante dunha guerra de trincheiras e xa non hai un Pazo de
Inverno que conquistar para dun só golpe alcanzar o poder. Pode
parecer na práctica que fai o mesmo quen considera que abonda con
administrar do xeito máis social o actual sistema e quen percibe
como terreo arrincado aos mercaderes cada palmo de xestión
contraria a este modelo. As aparencias enganan, aínda así estas son
as que contan a hora de alcanzar alianzas. Que importan as razóns
subxectivas de quen fai o mesmo?.
Agora ben, hai momentos en que esa
práctica, chamémoslle “reformista” para entendernos, non é
posíbel e imponse poñer en claro que este non é o noso modelo
económico e, xa que logo, non somos responsábeis das súas
desfeitas, senón dariamos a imaxe de que somos cómplices e non hai
alternativas. Isto non se resolve con chamarse anti-sistema como si
ese fose un título nobiliario. Demagóxicamente a curto prazo pode
ser útil para alcanzar éxitos electorais ou de mobilización
social, mais a medio prazo, ao comprobar como se xestionan eses
éxitos no marco do actual sistema (pois un non é quen aínda de
inaugurar outro), a decepción pode ser demoledora para as causas
populares.
En definitiva, si do que se trata é de
desprazar os marcos cara ampliar o espazo de dignidade conquistado
por un pobo, ou cando menos, impedir que se reduza este aínda máis,
hai que empezar por loitar pola soberanía para poder dotarse do
sistema social e económico que máis se axeite as propias
necesidades. Nese camiño cara unha terra prometida que ao fin será
a que sempre tiveron baixo os seus pés, é como un pobo se constitúe
como tal. Os partidos que sexan expresión dese pobo, ao mesmo tempo
teñen que ser a súa guía, non poden abandonar á deriva a nave por
non querer pagar o prezo de errar no rumo, o peor é deixar o timón
vacante mentres se erguen as velas ou se encirra aos remeiros. Iso
si, sen caer no paternalismo, e sobre todo, sen mentir. Pois si o
pobo sabe que lle enganan, como as cousas saian mal, romperá filas e
abandonará as súas posicións. Si sabe que lle din a verdade, aínda
que a cousa se poña dura ou se constate que se meteu a pata,
aceptará apandar coas consecuencias da opción escollida. E unha das
cousas que haberá que resolver cando chegue o momento será o dilema
entre capitalismo e socialismo. Por iso, quen aposte polo segundo,
debería de deixar de ocultar as súas intencións.
En xeral, os que se consideren
comunistas ou socialistas nas súas múltiples tradicións, mesmo
anarquistas, ou outros movementos sociais, deben abandonar o vicio de
inventarse a si mesmos cada vez que a cousa lle sae furada. Para
rectificar, o primeiro é recoñecer no que se equivocaron. Os que
oportunistamente acochan o pasado e aproveitan os ventos favorábeis
para presentarse como “creation ex-nihilo” non auguran un mellor
futuro, e fai sospeitar do fraude que pretenden cometer. Hai que dar
a cara e chamar as cousas polo seu nome para minimizar a confusión
ao comparecer no debate a prol de programas concretos para poñer
freo a enxurrada neoliberal. O momento é dramático mais tamén é
ilusionante e debéramos considerar si se trata só de construír
diques ou hai que pasar a contraofensiva, en aproveitar o
desprestixio do capitalismo para lograr obxectivos revolucionarios no
avance do dereito á felicidade de todos os seres humanos, sen ningún
tipo de exclusión. Despois de todo é para iso que naceu a esquerda.
Publicado na revista portuguesa A COMUNA:
http://www.acomuna.net/index.php/contra-corrente/4378-autodeterminacion-pobo-e-socialismo