Roteiro Amoroso de Castelao na Estrada

Ao xeito dos salmóns do Ulla, a estirpe de Castelao descendeu polo río até Rianxo para logo volver remontar o curso até A Estrada na que veu casar Daniel impulsado polo amor que despertara nel a filla dun avogado Estradense, Camilo Pereira Freijenedo.

Castelao terá unha intensa relación con esta bisbarra. As súas estadías, na pensión de Mato, veñen dos tempos en que lle fai as beiras a Virxinia. Logo do seu casamento no 1912 acudirá intermitentemente a este municipio a pasar longas temporadas. Aquí nacerá dous anos despois ao seu malfadado fillo Alfonso Xesús de Braga e, traspasando o ámbito familiar até a perspectiva política compre lembrar que foi na praza principal estradense na que deu o seu último mitin e, seguramente, nesta comarca, concretamente no concello de Forcarei, tería celebrado o seu primeiro, na campaña electoral coas Irmandades da Fala a prol da candidatura de Losada Diéguez no 1918.

O fogar dos Pereira está moi politizado e podemos subliñar nel o seu patriarca, Don Camilo, quen fora Deputado Provincial do Partido Liberal na restauración, até os primos de Virxinia entre os que atopamos militantes do PG e mesmo un Concelleiro nacionalista na república, pasando polo cuñado Alfredo Pérez Viondi, quen fora o último en retar ao Marqués de Riestra nunhas eleccións antes do golpe primoriverista. Constatamos pois un ambiente plural e inclinado cara a “cousa pública”. Se tivéramos que fixar o abano ideolóxico da parentela teríamos que situar nun extremo a Castelao e noutro a Angel Pereira Renda, irmá de Virxinia, quen no 36 terá un papel destacado na coordinación do golpe de franquista ao dispoñer dunha radio coa que poder burlar o control que mantiña o Goberno Civil das liñas telefónicas. Se queremos estender máis os vencellos poderíamos chegar até Manuel Guillán Abalo, cuñado do Comandante Angel Pereira, e que será un dos seis paseados na noite do 9 de decembro de 1936 a un quilómetro da Vila.

Por iso non é de estrañar a pegada que deixou A Estrada e a súa contorna en Daniel. Na súa vida, e no seu pensamento. Así, seguramente tería nel impacto a experiencia de como a loita agraria desembocou no primeiro confronto electoral que librará o nacionalismo da man das Irmandades da Fala e como ese proxecto foi abortado polo caciquismo -nada menos que do Marqués de Riestra- que aferrollaba a un Concello que sendo no 1900 o de maior número de habitantes da provincia (maior que Vigo e Pontevedra), por confiarse no feito de ter parido a tan grande saga caciquil, foi esmorecendo até ficar fóra dos polos de desenvolvemento.

Mais será a paisaxe estradense a que máis claro testemuño nos deixa da influencia na súa obra artística ao figurar de fondo de moitos dos seus deseños. Aínda que non debemos descartar o potencial que este feito ten para esclarecer tamén algún dos seus relatos. Mesmo como nesa fusión de texto e debuxo que el nos presenta, algunha peza como “A Marquesiña”, na que podemos recoñecer na ilustración á fonte do pazo de Oca, ou “El último hidalgo de gotera”, publicado en Madrid, anticipo en xermolos do que serán as súas “Cousas”. Neste retrato da fidalguía en extinción topamos como xoga no seu deseño coa Torre medieval e o Pazo de Guimarei en diferentes planos, fixando estratos nos que desde os Irmandiños até a actualidade, pasando polo pequeno esplendor dos pazos da ilustración, unha clase parasitaria é relegada e disolta no esquecemento, como as ruínas que son comidas polas edras.

Guimarei e Ouzande, dúas parroquias limítrofes coa vila, serán destino preferente das súas andainas fuxindo do balbordo cara un entorno natural e patrimonial co que se sentirá confortado. Cara Ouzande xa ía da man de Virxinia cando eran mozos pois era posíbel ficar baixo a supervisión dos tíos da rapaza que velaban pola súa virtude desde o tellado da súa casa da rúa que logo levaría o nome do devandito Pérez Viondi. Mais até aquí tamén o acompañou seu sogro, con quen atopou nunha desas percorridos unha estela galaico-romana – reciclada como poste dunha cancela- e que logo doaría ao Museo de Pontevedra no que se atopa hoxe. A estela e os cruceiros foron obxecto dos seus deseños, mais será a igrexa románica co seu Agnus Dei e abundantes canzorros a quen lle dedicará maior atención na súa obra, mesmo figurando nun dos seus óleos. Esta impresionante igrexa do século XII é un dos fitos do abundante románico estradense e seguramente as curiosas pegadas antropomórficas ou animais labradas en pedra polos canteiros medievais foron fonte de inspiración e alimento do seu estilo xenuíno máis co interese posto en conectar coa tradición galega de arte popular.

Guimarei, tamén a un quilómetro do centro urbano, contén elementos singulares que despertaron o interese do caricaturista para representar o mundo foral ou o relixioso que pretendía servir de escenario dalgunha das súas enxeñosas viñetas. A Torre do século XII, co seu peculiar teito de pedra, e a súa figura irregular pola desfeita do tempo e por algún derrube parcial, así como o pazo en ruínas que se atopa á súa beira, este xa do século XVIII son habituais secundarios das súas estampas (Por exemplo no albume “Nós” na de “Dous vellos amigos os foros e as oblatas”), aínda que tamén atopamos algunha aguada na que ocupan en solitario todo o protagonismo como naquela que publicou no 1924 co lema “as casas dos señores van ás mans dos labradores”. E por suposto, outros referentes do patrimonio artístico da parroquia serán retratados como é as curiosas escadas da igrexa ou o cruceiro.

E polo camiño da vila, pasando polas outras parroquias limítrofes de Lagartóns e Callobre, máis cruceiros e, sobre todo, a ponte vella sobre o rio Liñares entre as devanditas parroquias. Máis afastado, na parroquia estrema de Oca, o seu impresionante Pazo do cal curiosamente recolle só recantos peculiares, e xa nas aforas da demarcación municipal: o Candán e Acibeiro nos seu lapis e, sobre todo, o Pico Sacro, que ademais de presidir o Val de Ulla noutro dos seus debuxos, resoa no testemuño do escritor Manuel García Barros dá viaxe ao seu cumio, no que Castelao, xunto co autor dos “Contiños da Terra” e o director de “El Emigrado” aparecen nunha coñecida fotografía de Pedro Brey. 

Publicado en Sermos Galiza nº 21.

Eric Hobsbawm, un adeus desde o nacionalismo

Quizais a dilatada e rica traxectoria de Hobsbawm permitirá valorar -como procede nestes casos- a unha persoa recentemente falecida, fixándose naqueles aspectos positivos que cada quen queira atopar. Así vimos subliñar as súas achegas ao novo laborismo que desembocaría en Toni Blair ou tamén as súas críticas a este pola guerra de Iraq apesares de concederlle unha das máis altas distincións da Grande Bretaña. Efectivamente, temos onde escoller nas distintas etapas da súa longa vida e obra para participar nas honras fúnebres do xeito máis decoroso. Poderíamos quedarnos coa súa aposta por un modelo de historia social que mantén a frescura do marxismo máis xenuíno que nos desentraña moitos procesos complexos fronte a uns neohistoriadores que reparan nas frangullas e se disolven nas estatísticas para ocultar a autonomía da loita política e a clarificación do seu papel nos cambios sociais. Historiadores para os que a revolución francesa non existiu senón que só asistimos a un mero cambio no concepto de propiedade da terra que é anterior á posta en marcha da guillotina. Tamén temos oportunidade de apreciar a súa achegan en obras como “Rebeldes primitivos” a poñer sobre a mesa esas sociedades sen historia, uns grupos en liorta que non encaixan no mecanicismo vulgar marxista que admite unha soa liña de evolución e progreso. Mais sobre todo faríamos fincapé na súa militancia. Ese leninismo científico de tratar de socializar os coñecementos como instrumento de intervención no mundo. Hobsbawm non escribía só para ser lido e entendido polos seus colegas de profesión para gañar a súa aprobación e aplauso, potenciando a súa carreira académica. É un exemplo de autor útil ao servizo da autocomprensión dos movementos sociais e políticos do noso tempo. Mais non sería honesto intelectualmente dar por mortas as polémicas que abriu e despachar ritualmente unha figura da súa relevancia para o debate teórico actual sen indicar algunhas discrepancias de bulto: A posición de Hobsbawm a respecto do nacionalismo.

Pode resultar de mal gosto debater con alguén que vén de morrer, mais é obvio que aínda que estivera vivo non ía ler e contestar estas páxinas, e, sobre todo non ía dar entidade ao que un nacionalista puidera dicir pois -como indica na obra a que nos imos referir- un nacionalista non está autorizado para abordar esta materia que debe quedar en mans de profesionais da historia. Parece que esta prevención é bastante habitual entre os teóricos deste tema pois xa o topamos no adro do libro de Kedourie e sobre todo na práctica universitaria sectaria e excluínte coa que se enfronta esta cuestión. Que pensaría Hobsbawm se lle dixeran que a súa profunda obra sobre o comunismo quedaba descartada por ser escrita por un comunista?. Ou que debemos desprezar “O segundo sexo” por ser dunha autora feminista?. A que se debe esta mala conciencia?.

Seguramente o marxismo con que acomete outras temáticas ten que pasarlle factura ao suspender intermitentemente a aplicación desta metodoloxía segundo lle convén co fin de acadar as teses que pretende soster. É mais, nesta cuestión é bastante discutíbel a etiquetaxe de esquerdas co que se arrumba a este autor xunto con Benedict Anderson como “construtivistas” e se enfronta cos “primordialistas” e “perennialistas” que se lles imputa ser de dereitas. É discutíbel isto polo antinacionalismo que destila os seus textos nun momento histórico no que precisamente non hai nada máis de esquerdas que ser nacionalista a pesares do seu anuncio do declive do Estado-Nación e do mesmo nacionalismo equiparándose coa curuxa de Hegel que levanta o voo cando remata o día. É de supoñer que encaixaría mal no seu modelo teórico e nas súa afinidades emocionais o que está acontecendo na Escocia e no Quebec.

A esquerda ten que ver coa toma de partido a prol dos oprimidos e a favor da superación das relacións de dominación cara unha sociedade máis xusta e igualitaria, e é obvio que en moitas dimensións da súa vida ese foi o perfil de Hobsbawm. Mais cantos de esquerda na cuestión de clase esquecen ese posicionamento noutros ámbitos como é o de xénero?. Debemos estender a súa clasificación a todos os campos independentemente da súa posición ou denunciar a incoherencia?.

O problema non é que Hobsbawm sexa construtivista, pois tamén o é Benedict Anderson e del non tiramos as mesmas conclusións. Non dixo Simone de Beauvoir “non se nace muller, chégase a selo” mais non por iso a deixamos de situar á esquerda. Hobsbawm deserta ao noso xuízo da esquerda porque na súa denuncia do carácter inventado das nacións o autor do libro “Nacións e nacionalismo desde 1780” administra a súa erudición para fixar exemplos discrecionais que o conducen a conformar un concepto de nación e de nacionalismo borroso – ou nebuloso segundo a súa terminoloxía- que se presta a asociacións interesadas para construír unha narrativa lexitimadora dos seus preconceitos e a desautorización do dereito de autodeterminación. Mais abonda con confrontalo coa consecuencia dos seus presupostos para que el mesmo se decate -resituandose na esquerda que nunca debeu abandonar- que “as posibilidades de que unha soa autoridade global desempeñe unha función política e militar eficaz son igual a cero”.

O nacionalismo ten moito que agradecerlle pois hoxe as súas documentadas críticas son esenciais para o desenvolvemento desta teoría emancipadora. Que ninguén cometa o erro de tomar esta esquemática e simplista discrepancia como unha recomendación para non léelo. É todo o contrario. E quizais con iso, ao fin, cumprimos co que procede nestes casos de renderlle homenaxe agradecéndolle que lle tivera prestado atención a este movemento político que a pesares dos seus vaticinios segue máis vivo e activo que nunca.

Por que Bóveda habendo un Lorca?

Hoxe, cos datos que temos, resulta evidente que Bóveda quixo xogar a súa última baza política a prol do país ao optar por inmolarse á beira dunha morea anónima de pobo e dotar a causa galega dun referente indiscutíbel de loita pola liberdade, fronte a idea que se pretendía proxectar dunha Galiza voluntaria e entusiastamente amante da súa escravitude. Dalgún xeito, non fuxiu nas ocasións que se lle presentaron -fronte aos consellos que transmitía aos demais- porque pretendía prolongar co seu sacrificio o seu labor de organización do país con entidades propias (políticas, sindicais, económicas e institucionais), ou como diría diante do tribunal que o condenou: “Se non podo seguir traballando máis por ela, gustaríame morrer pola miña Patria”.
En definitiva, Bóveda quixo ser usado políticamente para contribuír ao proxecto que daba sentido á súa vida. E Castelao así o entendeu. E por iso creou o Día da Galiza Mártir.
Walter Benjamin fai referencia nas súas “Teses de filosofía da historia” ao sentido das conmemoracións en dúas direccións que semellan contraditorias. Por unha banda o disparar contra os reloxos dunha revolución que máis que representar unha evolución lineal supón unha rotura do continuum da historia. Por outro lado, lembra como os xudeus que tiñan prohibido adiviñar o futuro si tiñan obriga de conmemorar o pasado, de repetir o pasado. Remata dicindo: “Pero non por iso se convertía o futuro para os xudeus nun tempo homoxéneo e baleiro. Xa que cada segundo albergaba unha pequena porta pola que podía entrar o Mesías en calquera momento”. Mais, é coherente entender a conmemoración como a inauguración dun calendario novo, posta a cero dos reloxos, e ao mesmo tempo como unha volta á antigüidade remota pois, en definitiva, o mellor futuro é aquel que máis se lle parece ao pasado anterior ao comezo da opresión. Mais, sobre todo, para un Marxista como Benjamin o que se pretende na conmemoración é rachar coa imaxe burguesa do tempo como homoxéneo e baleiro: “A historia é obxecto dunha construción cuxo lugar non está constituído polo
tempo homoxéneo e baleiro, senón por un tempo pleno, «tempo – agora»”.
Nun tempo desas características a conciencia nacional e de clase disólvense no solipsismo individualista. A acción colectiva pulverízase e o inimigo, máis débil fronte ao grupo, vence doadamente ao liquidar aos revolucionarios de un en un.
Castelao fai unha lectura da Guerra Civil como un conflito nacional e de clase. Non como produto do temperamento racial dun pobo salvaxe e inculto (tal como logo fixou o consenso intelectual e popular tanto da dereita como da esquerda española). Castelao rexeitaba a interpretación de Azaña imputando o fracaso da república a que o pobo non estaba suficientemente maduro para vivir en democracia. Consideraba todas estas apreciacións como profundamente racista e dun papanatismo europeísta que lles impedía ver o que estaba acontecendo en países tan “maduros” como Alemaña e Italia. Castelao falaba da cegueira voluntaria dos “repúblicos” e non se fiaba deles e por iso disparou contra o reloxo o día que fusilaron a Bóveda e non agardou a que o santoral Español fixara os festivos galegos. Sospeitaba que acabarían abrazándose por enriba do millón de mortos e entendéndose naquilo que os une: desmantelar as conquistas das nacións do Estado.
Por unha circunstancia relativamente casual o 18 de xullo fixaba de facto a distinción na estrutura territorial do Estado entre nacións e rexións, ao terse plebiscitado até ese momento só os Estatutos Vasco, Catalán e Galego. Cando se comeza a falar na esquerda española de que por enriba da república está España e que hai que chegar á reconciliación, é entón, cando dentro desta lóxica se decreta o esquecemento dos mártires. Para Castelao, que por enriba da república está Galiza, considera que nestas circunstancias o “borrón y cuenta nueva” que lanzara Negrín e que se estendía como un regueiro de pólvora entre un exilio que ansiaba volver de calquera xeito, non beneficiaba á Galiza que viña de ver eliminados os seus cadros políticos e tiña adquirido un status diferenciado que perdería na desautorización da legalidade republicana que llo outorgou.
En calquera caso, a aposta de Castelao pola memoria non é simplemente oportunista senón que se engarza nas súas conviccións, que deixará brillantemente recreadas no seu Alba de Gloria, e que ten que ver coa distinción que fai entre historia e tradición, na liña do que Benjamin sinala da diferencia entre tradición dos vencedores e dos vencidos. A esquerda española ten unha difícil relación coa memoria, o que facilita o traballo estrutural dunha socialdemocracia defensora da tese contraria a lembrar. Dalgún xeito albiscábase antes de rematada a guerra que os mortos republicanos ían ser condenados ao esquecemento por unha esquerda española preocupada por lavar os seus propios pecados e retornar ao continuum que Castelao pretendía tronzar.
Cando desembarca en Arxentina isto é co que se topa: “cáseque todo Bos Aires era unha pura “españolada”, tanto nun bando como no outro, e no dos republicáns tiña un soio arcanxo: García Lorca”. E cunha chamada ameazante á unidade da esquerda fronte ao franquismo que a el lle resultaba un engado máis a favor da outra “sagrada unidade”, ademais de que a experiencia a respecto do frontismo español é que nesa “Arca de Noé” mentres eles rifaban entre si aos galegos se lle impoñía adhesión silenciosa. Fronte a iso Castelao optou por crear un día exclusivo dos mártires galegos e sinala que co “eisaltanto a figura de Bóveda, fixemos chorar ás xentes galegas que aisitian aos actos e así logramos que os galegos se sintan o que realmente son”.
O caso é que o Día da Galiza Mártir mantívose co tempo como único facho da memoria dos vencidos do Estado Español, unha vez que a esquerda española non só se desprendeu de García Lorca senón de calquera simboloxía (bandeira incluída) que lle dificultara a súa confluencia e entendemento co franquismo reciclado.
A partir do 2000 a esquerda española acordouse da memoria. O Aznarismo campante fixo desta un refuxio e un motor do seu revival. Mais esta memoria é selectiva. Esquece o esquecemento do que foron responsábeis e hoxe desempoan con soberbia a súa bandeira tricolor e mesmo consideran unha ofensa ter lembrado a Bóveda (“como se non houbera máis vítimas”, escoitamos no Congreso de Narón). O caso é que senón fora por Bóveda, polo Día da Galiza Mártir e por Castelao, durante décadas aquí non se lembraría a ninguén, e con Bóveda, sempre se tivo presente a todas as persoas que correron a súa sorte, a García Lorca tamén. A esquerda española non só estivo interesada en que desapareza Galiza, tamén foi cómplice da desaparición dos desaparecidos. E isto hai que ter a honestidade de recoñecelo antes de erixirse en usufrutuarios dos milleiros de persoas torturadas, encadeadas, paseadas, fusiladas que sempre consideraron que o seu sacrificio fose útil, que valese para algo.

* Publicado en Sermos Galiza, nº 11.

Resiliencia en Castelao

A extensión do uso do termo resiliencia nas ciencias sociais, nas que entrou a través da psicoloxía provinte da física, e que nos fala da capacidade de repoñerse fronte unha grave perturbación, tróuxonos a actualidade a Castelao, sobre todo a raíz da súa consagración da aplicación aos pobos no cumio da ONU Río+20.
O primeiro que nos fixo pensar en Castelao foi o uso que se fai a miúdo da metáfora de orixe oriental referida ao xunco para explicar o concepto. O feito de que se emprega profusamente esta figura nos manuais de “autoaxuda” provocou reticencias académicas iniciais: non vaia ser que se descatalogue o estatus diferenciado que xustifica o propio soldo. Mais ao fin as xunqueiras entran na universidade como de xeito menos metafórico aconteceu nas beiras do Lérez co campus de Pontevedra.
Esta imaxe serve para ilustrar a súa obra teórica, o Sempre en Galiza: “Teño máis fe nos xuncos —dobrados pola enxurrada, pero firmes, coas raíces na terra— que os albres que arrastou a corrente, porque cando as augas volvan ao seu canle natural, o xuncal revivirá, póndose en pé”. Mais tamén é unha idea sobre a que se espalla na súa obra literaria, artística e mesmo na súa correspondencia. Lembremos o que lle di a Marcial Fernández en carta do 30 de xaneiro de 1945: “En xeral convén preparar o ánimo en toda caste de eventualidades, sen que endexamáis sexamos doutrinarios, pois un xunco é máis firme que un poste de telégrafo; pero aínda non chegou o intre de ceder en nada. Temos tempo dabondo para tomar decisións últimas, e cicais non sexamos nós quén ceda, senón eles, os que se empeñan en desobedecer o logos do noso tempo. En fin; somos galegos por riba de toda discipriña que non xurda de nós mesmos”.
Resiliencia (do verbo latino resilio, resilire: «saltar cara atrás, rebotar») ten varios significados segundo o contexto: En enxeñería, a resiliencia é unha magnitude que cuantifica a cantidade de enerxía por unidade de volume que almacena un material ao deformarse elasticamente debido a unha tensión aplicada; en ecoloxía, a resiliencia é a capacidade das comunidades de soportar perturbacións; en psicoloxía, a resiliencia é a capacidade das persoas ou grupos de sobreporse á dor emocional para continuar coa súa vida; en dereito, a resiliencia xurídica é a capacidade das persoas, dentro do marco xeral dos dereitos humanos, de recuperar o seu estado orixinal de liberdade, igualdade, inocencia, etc. logo de ser sometido ás accións de forza do Estado.
O proceso de resiliencia soe asociarse as seguintes fases: O equilibrio que enfronta á tensión,
o compromiso e o desafío, a superación, a significación e valoración, a positividade de si mesmo, a responsabilización e finalmente a creatividade. Non imos aquí a profundar en como Castelao concibe cada unha destas etapas no caso do pobo galego, mais si que como isto sen engarza coa súa concepción da historia na liña das teses de Walter Benjamin. Isto é, rexeitamento da visión socialdemócrata desta como progreso e a súa denuncia como unha concepción aliada dos dominantes e, sobre todo, desmobilizadora dos dominados.
Mais non se trata só de nadar a contracorrente, senón, fundamentalmente, de lograr quedarse no sitio até ter ocasión de erguerse de novo. Iso si, a idea de resiliencia presenta en Castelao ese xeito de mudar e adaptarse imaxinativamente ás novas situacións para conseguir este obxectivo. Critica esa concepción tan perversa de esquecer o pasado e deixarse levar cara un futuro glorioso que se desencadeará por si só, sen praxe humana que o provoque: “Eles foron os supersticiosos do progreso. Adoraban o misterio da electricidade no miragre do arco voltaico, creían que a cultura viña polos aramios, ollaban nas máquinas a salvación do mundo...”. E criticaba esa visión porque ademais fai que o inimigo poida pillar ao pobo descoidado. Esa idea da ollada ao pasado para esculcar as sinais que nos permitan estar alerta no presente, esa concepción tan Benjaminiana de estar a espreita, de lembrar os trucos dos adversarios repetidos unha e outra vez ao longo do tempo.
O caso é que o pobo galego por moito que emigrara e recibira capas de etnias diferentes non deixou de seguir estando no mesmo lugar, á beira doutros que unha e outra vez trataron de sometelo até que, finalmente, o conseguiron. Non hai unha rotura biolóxica na especie humana que leve a pensar que van cesar nas súas pretensións de dominación e retirar a súa influencia sobre nós. Si existen logros culturais que tratan de poñer límites as súas ansias desde a perspectiva do recoñecemento dos dominados como iguais. Referímonos, por exemplo, ao concepto de nación. Isto é, a idea de que ao longo da pel do planeta as diferentes colectividades humanas teñen o mesmo status e non hai unhas superiores e outras inferiores que deban ser tuteladas polos máis capaces.
Non sempre existiu a nación pois, até a revolución burguesa, as relacións de conquista e a concepción de que titularidade da propiedade dun Estado se adquiría por ese medio e se transmitía de pais a fillos non daba cabida a ese concepto, e con el, a idea de democracia. Ambos os dous termos fóronse abrindo paso collidos da man. Con todo, o seu nacemento é moi recente, e tardará en asentarse. Tres séculos non son nada para o xénero humano. Mais a idea de resiliencia permite en Castelao e no nacionalismo en xeral remexer nos sedimentos obxectivos que constitúen o corpo do pobo que agora viste o traxe nacional e remontarse até o comezo da humanidade, ou máis exactamente até a orixe da dominación. Neste debate hai quen lle gustaría arrincarnos polo pé e botarnos polo sumidoiro da historia e para iso lle estorban as raíces. Mais Castelao insiste nos límites da plasticidade fronte a aqueles que sosteñen a infinita maleabilidade a vontade do vencedor.
É Castelao primordialista?. Poderíamos conceptualizalo segundo as categorías das ciencias políticas actuais a respecto desta corrente?. Non é esa a cuestión. Moito menos imos demorar en desmontar a súa adscrición unívoca ao concepto de Stalin, esquecendo a súa teoría do plebiscito de sangue co que entronca con Renan, a quen cita expresamente. Se nos demoraramos nas súas achegas que anticipan aos posmodernos e a un Benedict Anderson e veríamos o difícil que resultaría reducilo aos termos gastronómicos nos que se debate a teoría do nacionalismo actual.
A nación, ese invento, ese produto da imaxinación, existe. Pode que non sempre existise porque non se era quen de pensalo polas relacións sociais e materiais que se tiña, mais agora que o é, cobra plena existencia obxectiva. Claro que é un produto humano, mais un angazo non é subxectivo polo feito de que fose inventado nun determinado momento por alguén. Claro que lle hai que botar imaxinación porque non hai un trazo físico que separe unha nación doutra. Mais unha nación non é un capricho arbitrario dunha “intelligentsia”. Hai nación onde hai resiliencia popular. A nación non se crea ex-nihilo. A nación non se impón pola forza dun individuo. A nación é o xeito de erguerse un xunco no contexto actual e onde non hai xunco non hai nación. Aqueles que renuncian a levantar cabeza, senón que prefiren quedar “latentes”, a ficar ocultos no lodo, quixeran afirmar que hai outros xeitos de manter a dignidade que non pase por chamar as cousas polo seu nome. Pensan que polo feito de retirarlle a Galiza o seu carácter de nación facilítase o seu acomodo baixo as alas dalgún invasor. E isto non é unha exclusiva dos de dereita senón que hai quen opta pola esquerda allea, por aquilo de que tranquiliza máis a conciencia a promesa que a traizón vai ser recompensada por un reparto máis equitativo do botín polo espolio ao propio país. Mais a verdade é que, para Castelao, Galiza non pode ser outra cousa que unha nación. E iso fai que xa nada sexa igual.
Saberse nación esixe responsabilizarse do propio ser. Un quixera ser outra cousa. A vontade é o que ten. Ninguén quer ser oprimido. A intensidade con que algún galego pretende ser español contrasta co relaxamento con que se toma isto en Madrid (compárense as bandeiras nos balcóns nun e noutro lugar). Mais é indicativo precisamente da dificultade do galego de conseguilo.
Un non elixe onde nace, pero si ten na súa man asumilo. Iso si o podemos escoller, é mais, estamos na obriga de facelo: optar entre traizoar ou non o que somos. Gustaríanos crer que depende exclusivamente da nosa vontade ser outra cousa. Mais un xunco non se fai nenúfar só polo feito de que se desprenda do chan.
No Alba de Gloria de Castelao atopamos quizais a reflexión máis profunda sobre a resiliencia. Dá conta de determinadas personalidades nas que se condensou o xeito de destilarse unha Terra para producir un espírito senlleiro, describíndonos unha Santa Compaña que nos lembra os “revivals” de moitos pobos derrotados, desde o mesías dos xudeus até o sebastianismo portugués, pasando polas lendas dos indíxenas americanos. Mais -sobre todo na edición de A Nosa Terra do 48- fai unha chamada de atención sobre a distinción entre historia e tradición ao fixar a súa mirada no pobo anónimo protagonista desta última: “vemos xurdir do humus da terra-nai, saturada de cinzas humáns, unha moitedume infinida de luciñas, que son os seres innominados que ninguén recorda xa, e que, xuntos, compoñen o substractum insobornable da nosa Patria. Esas ánimas sen nome son as que crearon o idioma, a cultura, as artes, os usos e costumes, o feito diferencial de Galiza.” Remata a Alba de Gloria en Bóveda, quen “non perteñece á hestoria, senón á tradición”. Con Bóveda dáse o salto do anonimato ao nome propio sen facer ningunha concesión aos que escriben a historia, aos vencedores, senón que, pola contra, ficando plenamente fixado na tradición do pobo. Fundindo a Castelao con W. Benjamin podemos dicir que está por unha banda a tradición dos vencidos e pola outra a historia dos vencedores. E con Bóveda queda perfectamente fixada a fronteira que delimita ambas ribeiras.
Bóveda puido escoller ser outra cousa para facer durar o seu corpo un pouco máis e optou por seguir a ser quen era e con iso encarnar a resiliencia que o conecta coa autenticidade, coa verdade. Porque no fondo iso é do que se trata. Diante destas situacións un quixera facerse relativista, subxectivista, voluntarista e, en definitiva, escéptico, coma o Francisco Sánchez que vén de sufrir un atentado en Tui como mostra da ignorancia triunfante sobre o propio. Francisco Sánchez, o que non quixo correr a sorte dun Giordano Bruno na fogueira. Bóveda seguramente tamén estivo tentado en afirmar: a verdade non existe, sálvese quen poida!. Mais, que responsabilidade!. Como vivir co peso da culpa de saberse cómplice dun mundo no que se administra a mentira a arbitrio do máis forte?.
E para concluír, permítaseme que copie literalmente a Hannah Arendt para sinalar o obxectivo final deste artigo, a respecto de como a resiliencia sitúa o marco de actuación política pois eu non sería quen de facelo mellor: “o que pretendía mostrar aquí é que toda esa esfera, a pesar da súa grandeza, é limitada - que non envolve a totalidade da existencia do home e do mundo. É limitada por cousas que os homes non poden mudar a vontade. E é apenas respectando os seus propios limites que ese dominio, en que somos libres de actuar e de transformar, pode permanecer intacto, conservar a súa integridade e manter as súas promesas. Conceptualmente, podemos chamar verdade a aquilo que non podemos mudar; metaforicamente, ela é o solo sobre o cal nos mantemos e o ceo que se estende por cima de nós”.

* [Este artigo foi publicado resumido no xornal en papel SERMOS GALIZA, 20/07/2012]